Przełom 1989 roku w tajnych dokumentach NATO
„Okrągły Stół”, utworzenie rządu Tadeusza Mazowieckiego i stosunki polsko-radzieckie to tematy z tajnych dokumentów Sojuszu Północnoatlantyckiego. Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Kwatera Główna NATO udostępniają odtajnione analizy, notatki, raporty i sprawozdania nt. Polski w l. 1987–1991. Materiały zostały odtajnione z inicjatywy polskiego MSZ na podstawie formalnego wniosku złożonego przez Stałe Przedstawicielstwo RP przy NATO. W rezultacie Sojusz odtajnił 56 dokumentów zajmujących łącznie ponad 250 stron tekstu, ilustrującego upadek komunizmu i budowę demokratycznej Polski.
Prezentowane archiwalia były dotychczas tajne i jak dotąd nie były wykorzystywane przez badaczy i historyków. Wśród udostępnionych dokumentów znajdują się zarówno materiały wytworzone przez Kwaterę Główną NATO, jak też dokumenty sporządzone przez poszczególne państwa członkowskie.
Upublicznione materiały to m.in. opracowania dotyczące sytuacji wewnętrznej w Polsce i w całej Europie Środkowej i Wschodniej. Analitycy Sojuszu wiele uwagi poświęcali m.in. fali strajków, jaka ogarnęła PRL w roku 1988 i sytuacji politycznej i gospodarczej państwa. Duże zainteresowanie krajów NATO wzbudziły przygotowania i rozmowy Okrągłego Stołu. Tuż po ich rozpoczęciu, w lutym 1989 roku, Sojusz oceniał, że „najbliższych kilka miesięcy może być okresem decydującym dla losów powojennej Polski”, a zawarte w kwietniu 1989 r. porozumienie, określono mianem „historycznego kroku na drodze do pluralizmu i wolności”.
Znaczna część dokumentów dotyczy zmiany ustrojowej w Polsce, czyli wyborów z 4 czerwca 1989 roku i utworzenia rządu Tadeusza Mazowieckiego (pierwszego od ponad 40 lat niekomunistycznego rządu w Europie Środkowej i Wschodniej). Wynik wyborów został oceniony jako „upokorzenie” strony partyjno-rządowej, a powołanie „rządu, którym nie kieruje partia komunistyczna”, uznano, za „wydarzenie o historycznym znaczeniu”.
Ciekawym elementem pojawiającym się w odtajnionych dokumentach są notatki z wizyt składanych w Polsce oraz wizyt składanych przez polskich polityków. Wśród prezentowanego materiału znajdują się m.in. notatki z wizyt Margaret Thatcher, Michaiła Gorbaczowa czy François Mitterranda w Polsce, jak też materiały z podróży Tadeusza Mazowieckiego do Włoch i Stolicy Apostolskiej oraz do ZSRR.
Za bardzo ważne uznać należy także protokoły posiedzeń Rady NATO dotyczące wydarzeń w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem protokołu posiedzenia z lipca 1991 roku, w którym wziął udział prezydent Lech Wałęsa wizytujący siedzibę Sojuszu w Brukseli. Wizytę prezydenta RP w Kwaterze Głównej NATO nazwano „kolejnym kamieniem milowym w dążeniu Sojuszu do rozwijania stosunków z narodami Europy Wschodniej i Środkowej w duchu zaufania, przyjaźni i współpracy”.
Stałym zainteresowaniem NATO cieszyły się także reakcje ZSRR na wydarzenia w Polsce i stan stosunków polsko-radzieckich widzianych w kontekście przejęcia władzy przez opozycję przy jednoczesnej przynależności Polski do Układu Warszawskiego. Wg ocen Sojuszu ZSRR nie planował użycia „sił wojskowych, aby narzucić decyzje polityczne Warszawie”.
Interesującym uzupełnieniem całego zbioru są dokumenty wywiadowcze Sojuszu ilustrujące m.in. zainteresowanie działaniami Wojska Polskiego w związku z sytuacją na Litwie w styczniu 1991 roku.
Zobacz odtajnione materiały na stronie Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Zobacz – fragmenty odtajnionych dokumentów NATO (tłumaczenie na język polski)
Pełna lista odtajnionych dokumentów (chronologicznie, pdf):
1987
- 22 stycznia 1987, analiza zysków i strat okresu Solidarności
- 09 września 1987, notatka w sprawie tzw. Planu Jaruzelskiego (dotyczącego ograniczenia wyścigu zbrojeń)
- 14 grudnia 1987, notatka o polskim referendum z 29 listopada 1987 (dot. reform gospodarczych)
1988
- 13 stycznia 1988, notatka o stosunkach polsko-radzieckich w kontekście członkostwa Polski w Układzie Warszawskim
- 15 stycznia 1988, notatka na temat aktualnej sytuacji w Polsce
- 08 lutego 1988, notatka w sprawie możliwych działań gen. Wojciecha Jaruzelskiego
- 28 kwietnia 1988, notatka na temat protestów w polskich zakładach przemysłowych
- 11 maja 1988, notatka na temat bieżącej sytuacji w Polsce
- 19 maja 1988, notatka o dyskusji Komitetu Politycznego NATO w sprawie sytuacji w Polsce
- 20 maja 1988, notatka w sprawie fali strajków w Polsce
- 18 lipca 1988, notatka o sytuacji wewnętrznej Polski (dialog władzy z opozycją)
- 01 sierpnia 1988, notatka o wizycie Michaiła Gorbaczowa w Polsce
- 30 sierpnia 1988, notatka na temat sytuacji strajkowej w Polsce
- 12 września 1988, notatka o sytuacji w Polsce i rozmowach władzy z opozycją
- 27 września 1988, raport ambasady Kanady w Warszawie o sytuacji w Polsce i planowanych obradach Okrągłego Stołu
- 21 listopada 1988, notatka z posiedzenia Rady NATO (z 9 listopada 1988) nt. wizyty premier Margaret Thatcher w Polsce
- 15 grudnia 1988, notatka o sytuacji w Polsce i zmianach politycznych
1989
- 06 stycznia 1989, notatka o sytuacji politycznej i osłabieniu PZPR
- 13 lutego 1989, notatka o sytuacji w Polsce po rozpoczęciu obrad Okrągłego Stołu
- 05 kwietnia 1989, raport ambasady Kanady w Warszawie o podpisaniu porozumień Okrągłego Stołu
- 07 kwietnia 1989, propozycja zwołania Rady NATO w związku z sytuacją w Polsce
- 11 kwietnia 1989, raport ambasady Kanady w Warszawie o ewentualnych planach utworzenia IV RP
- 18 kwietnia 1989, protokół posiedzenia Rady NATO (z 7 kwietnia 1989) w sprawie sytuacji w Polsce
- 07 czerwca 1989, notatka oceniająca wynik wyborów z 4 czerwca 1989
- 13 czerwca 1989, informacja na temat reakcji władz komunistycznych na wynik wyborów
- 16 czerwca 1989, protokół posiedzenia Rady NATO (z 13 kwietnia 1989) w sprawie wydarzeń w Polsce
- 21 czerwca 1989, notatka o wizycie prezydenta Francji w Polsce
- 04 lipca 1989, notatka w sprawie kryzysu politycznego dot. urzędu prezydenta PRL
- 23 sierpnia 1989, notatka w sprawie wpływu politycznych przemian na sytuację Wojska Polskiego
- 24 sierpnia 1989, notatka w sprawie polsko-radzieckich prób pozyskania informacji o nowoczesnych technologiach
- 24 sierpnia 1989, notatka w sprawie utworzenia koalicji rządowej w Polsce
- 25 sierpnia 1989, notatka o reakcjach ZSRR na sytuację w Polsce
- 12 września 1989, notatka w sprawie utworzenia rządu Tadeusza Mazowieckiego
- 13 września 1989, raport ambasady Kanady w Warszawie: ocena składu rządu Tadeusza Mazowieckiego
- 13 września 1989, protokół posiedzenia Rady NATO (z 8 września 1989) ws. inicjatywy Wielkiej Brytanii dot. Polski
- 15 września 1989, notatka ambasadora Kanady o rozmowie z premierem Tadeuszem Mazowieckim
- 21 października 1989, notatka z wizyty premiera Tadeusza Mazowieckiego we Włoszech
- 08 listopada 1989, analiza sytuacji w ZSRR i w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w okresie kwiecień–październik 1989
- 28 listopada 1989, notatka z wizyty premiera Tadeusza Mazowieckiego w ZSRR
- 14 grudnia 1989, notatka z wizyty Lecha Wałęsy w Wielkiej Brytanii
1990
- 19 stycznia 1990, notatka o pierwszych 100 dniach rządu Tadeusza Mazowieckiego
- 10 kwietnia 1990, notatka w sprawie urzędu prezydenta RP
- 17 kwietnia 1990, notatka o prezydenckich planach Lecha Wałęsy
- 26 czerwca 1990, notatka w sprawie reorganizacji MSZ RP
- 24 lipca 1990, notatka o polskich reakcjach na decyzje szczytu NATO w Londynie
- 09 sierpnia 1990, projekt odpowiedzi Sekretarza Generalnego NATO na list ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego ws. nawiązania stosunków Polska – NATO
- 19 września 1990, notatka z wizyty Sekretarza Generalnego NATO w Polsce
- 19 października 1990, analiza w sprawie ustanowienia w Polsce systemu demokratycznego
1991
- 08 lutego 1991, informacja w sprawie polskich działań związanych z działaniami wojsk radzieckich na Litwie
- 21 lutego 1991, notatka ws. sejmowego wystąpienia ministra Krzysztofa Skubiszewskiego dot. kwestii bezpieczeństwa
- 13 marca 1991, notatka ws. sytuacji w Polsce po objęciu urzędu prezydenta przez Lecha Wałęsę
- 03 lipca 1991, protokół posiedzenia Rady NATO z udziałem prezydenta Lecha Wałęsy
- 01 października 1991, notatka ws. pierwszych w pełni demokratycznych wyborów parlamentarnych w Polsce
- 10 października 1991, notatka o polskiej polityce wschodniej
- 31 października 1991, notatka w sprawie sytuacji wewnętrznej Polski
W dokumentach występuje duża liczba skrótów – ich rozwinięcie w załączonym materiale (pdf).
Opracowanie: Historyk MSZ i Wydział Wiedzy Historycznej.